کد مطلب:211388 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:119
علومی که امام صادق در برنامه مکتب جعفری گذاشت
در نیمه دوم قرن اول افكار و اذهان برای توجه به علم و دانش جلب شد امام محمدباقر علیه السلام مقدمات علوم را با توجه به فصول و ابواب آن آموخت تا امام جعفرصادق علیه السلام فرصتی به دست آورد درباره حدیث و تفسیر و فقه و جوامع توحید بساط علم را گسترد و
[ صفحه 222]
برنامه او از این كلیات شروع شد و علوم جزئی - و شعب مختلف آن از این كلیات سرچشمه گرفت.
این تعلیمات امام صادق علیه السلام فقط از سرچشمه وحی و نور الهی و لسان وحی سیراب شده و نظری به علوم و فنون سابقه دار جهان نداشته - یعنی امام صادق در مكتب خود شروع به تدریس كتب افلاطون و ارسطو و بقراط و بطلمیوس و دیوجانس - جالینوس - سقراط و غیره نكرد بلكه به نور الهی اشعه تابناك علم و دانش را تعلیم كرد و بعد از او فلاسفه بزرگی مانند سیمون دكارت - گالیله - نیوتن - میشل و غیره در پیشگاه علمی او سر تعظیم فرود آوردند - و اقطاب علوم در قدیم و جدید در حاشیه مسند علمی این پیشوای بزرگ نشستند.
در آموزش و پرورش امام ششم اشتباهات و خطیئات و لغزشهای فلاسفه یونان و روم و ایران وجود نداشت بلكه حكما و علمای بعدی هم اشتباهات قدما را از روی تعلیمات امام صادق علیه السلام اصلاح نمودند.
امام جعفرصادق علیه السلام موجودات را از نظر تكون خودشان در خواص طبیعی به صورت طاهر و باطن موجودیت مورد بحث قرار داد و برای هر یك از آن مواد و عناصر و موالید مسائلی طرح می كرد و روی طبقه بندی و كلیات بحث می فرمود و نتیجه می گرفت كه همه در محور توحید و خداشناسی و تسبیح و تحمید و تهلیل و تقدیس حق دور می زدند - و حتی جماد و نبات و حیوان در تركیب و تجزیه و خواص و غیره در حال عبادت او اطاعت تكوینی می باشند.
علومی كه امام صادق علیه السلام موضوع بحث قرار داده بود در درجه اول فقه - و تفسیر و الهیات و علل الشرایع و احكام و توحید الهی بود و ظهور و بروز این علوم در عمل صالح و تقوی منعكس می شد و اسرار طبیعت و عجایب كون و اطوار مختلف و دسته جات و طبقات نباتات و تطورات و تكامل انواع حیوانات و تحلیل اجسام مادی و تركیب عنصری آنها و مجاری افلاك و سیارات و ثوابت و غرائب و عجائب عالم وجود و تركیب انسان و منافع اعضای او و تحولات مزاجی او و آنچه در عالم كون و فساد موجود است همه آنها را نماینده توحید و دلیل حكمت و تدبیر الهی می دانست و روی مبانی وجودی و خواص و آثار و عوامل موجودیت آنها بحث می فرمود.
این استاد شاگردانی داشت كه همه آنها علمای بزرگ و قهرمانان علم و دانش بوده و آن ها بحر ذخار دانش و بینش بودند.
[ صفحه 223]
افاضات اشراقی و علمی امام ششم یك نور روشنی بود كه دلهای زكیه را روشن می ساخت و علاوه بر علوم فوق شعب علوم ریاضی و طبیعی و الهی را نیز تعلیم می داد چنانچه ابن خلكان گوید:
«و كان من سادات اهل البیت و لقب بالصادق لصدقه فی مقالته و فضله اشهر من ان» «یذكر و له كلام فی الكیمیاء و الزجر و الفال و كان تلمیذه ابوموسی جابر بن حیان» «الصوفی الطرسوسی قد الف كتابا یشتمل علی الف ورقة تتضمن رسائل جعفرالصادق علیه السلام» «و هی خمسمائة رسالة انتهی [1] .
می گوید جعفر بن محمدصادق در صداقت لهجه و فضیلت كلام برتر و بالاتر از آن است كه تعریف و توصیف شود او بود كه علم و دانش را بسط داد فن كیمیا را آموخت علم زجر - فال از او است و ابوموسی جابر بن حیان صوفی طرسوسی شاگرد او كتابی در هزار ورق متضمن پانصد رساله در تعلیمات علمی و فنی امام صادق علیه السلام نوشته است.
این كیمیا برخلاف آنچه برخی توهم كردند تنها تبدیل فلز به طلا و نقره نیست بلكه علم تجزیه و تحلیل اجسام و تركیب نباتات است خواه معدنی - یا حیوانی باشد و كیمیا امروز به سه علم نامیده می شود «شیمی - فیزیك - مكانیك»
فرید وجدی در ذیل كلمه اقر باذین می نویسد:
«هی قانون الصید له و تركیب العلاجات علی نسب مضبوطه و قد ثبت بشهادة الافرنج» «ان العرب هم افضل من وصل فی الصید له الی الصدرة العصریه المنتظمة و هم اول من انشأت» «حوانیت خاصه سموها الصیدلیه و قد برعوا فی استكشاف النباتات و درس خصائصها» «و ساعدهم علی ذلك اتساع مملكتهم و تنوع نباتاتها لما انبعثت فیهم الروح الاسلامیه» «و نهضوا تلك النهضة المدهشه قاموا اولا بترجمه ما فیها من الكتب القدیمه و ترجم» «خالد بن یزید فی اوایل القرن الثانی كتابا فی الكیمیا عن مدرسة الاسكندریة فاخذ عنه» «هذا العلم جعفرالصادق علیه السلام توفی سنة 140 للهجره ثم تلا جابر بن حیان و غیره ختی» «صار هذا القسم حافلا بالعلماء فهو مثل سایر الفروع العلمیة الاخری و قد ثبت الان انهم» «كما كانوا اول من كون الاقر باذین العصری و الصیدلات علی الطراز المعروف الان» «كانوا اول من اكتشف حامض النتریك و حامض الازوتیك و حامض الكبریتیك و نیترات»
[ صفحه 224]
«الفضه - (حجر جهنم) و البوتاسات و اكسید الزیبق و نترات الوتاس و كبریتات الحدید» «و الكحول و البورق و روح النشادر و ملح النشادر و الماء الملكی (حامض الازوتیك مع» «حامض الكونیلیك) و كلورید الزیبق «السلیمانی» و البورق و الزرنیخ و هم الذین عرفوا» «التذویب والبلوره و الترشیح و التقطیر» [2] .
«قال السید (بل) المورخ الانسی الشهیر فی كتابه تاریخ العرب ما معناه و هو ملحض» «من كتابه طبعت فی مصر»
فرید وجدی می گوید اقرا باذین دستور دوا سازی است و علم میزان تركیب دواها و داروها است كه ملل غربی اعتراف دارند در این فن عرب تقدم داشته و دواسازی را خوب می دانسته است و اول كسی كه آسیای دواسازی و هاون سازی تهیه كرد عرب بود كه به آن صیدلیه گفتند و از نباتات برای معالجه استفاده می كردند و اول برگها یا ریشه های نباتی را می سائیدند و با اختلاط و امتزاج معین علاج دردها قرار می دادند.
چون اسلام ظهور كرد این نهضت دواسازی قوت گرفت و خالد بن یزید در اول قرن دوم از مدرسه اسكندریه كتابی آورد كه او مورد توجه جعفرصادق متوفی / 140 قرار گرفت.
نگارنده گوید در این جا فربد وجدی دو اشتباه كرده و این دو اشتباه ناشی از مراجعه به كتب غربیها است به منابع خود اسلامی مراجعه نكرده كه مرتكب این خطا شده است یكی اینكه از كتابخانه اسكندری چیزی در مدینه نیامد و دیگر آنكه وفات امام صادق علیه السلام به اتفاق سال 148 هجری است و چون فرید وجدی از كتاب بل مورخ و مستشرق فرانسوی كه او هم مانند اكثر مستشرقین اشتباهات زیاد كرده نقل قول نموده این خبط را مرتكب شده است.
بعد می گوید جابر بن حیان این علم را از جعفر گرفت و به علماء آموخت و اقر باذین عصری و صیدلات به این صورت شهرت یافت و او یعنی جابر اول كسی بود كه اكتشافاتی نمود و اسید نیتریك و اسید ازوتیك و اسید كربنیك و نیترات درژان (سنگ جهنم) و پطاس ها و اكسید زیبق و نترات پطاس ها و كبریت آهنی و سنگ سرمه و نشادر نمك نشادر اسید
[ صفحه 225]
ازوتیك با اسید كزونیك و كلورید زیبق - زرنیخ و غیره را كشف كرد و از ترشیح و تقطیر آنها تجاربی دست داد.
بدون تردید این اكتشافات داروئی از جابر انتشار یافته و بدون شك جابر از امام صادق علیه السلام گرفته و یقینا صادق آل محمد به نور وحی و الهام دریافته از كتب دیگری نیاموخته است - زیرا خالد بن یزید از شاگردان امام سجاد علیه السلام بود او علم كیمیا را به خالد آموخت كتب اسكندری كه سوخته بود و راهی به مدینه نداشت و امام محمدباقر علیه السلام بود این علوم را آموخت و امام صادق علیه السلام آن را توسعه داد و بسیاری از گل ها و نباتات و مواد نباتی و حیوانی را با خواص آن تعلیم فرمود گل زنبق - پیه شتر - تمر هندی - خیار چنبر - سناء مكی - كافور - بادام كوهی - قرنفل - اقسام گلها - برگهای رنگی كه از آنها رنگ می ساختند - عسل - عرق گلها - مانند كاسنی - شربت گل و غیره كه اكثر آنها از تعلیمات امام صادق علیه السلام مكشوف شده است و امروز هم هزاران نبات و میوه های جنگلی و صحرائی هست كه بشر نمی شناسد و چه بسا كه دوای دردهای درمان كنونی باشد.
در تأیید علوم فلكی امام صادق علیه السلام اخبار فراوانی هست یكی از آنها را كه منشأ تمام علوم و مبدأ تكون موجودات است نقل می كنم.
راویه نام یكی از اصحاب و شاگردان امام صادق علیه السلام است از آن حضرت می پرسد اول ما خلق الله چیست؟ آن چیزی كه خداوند از آن همه چیز را آفریده است چیست؟
امام صادق علیه السلام می فرماید:
ان اول ما خلق الله الشی ء الذی خلق منه الاشیاء فبین بوضوح ان الاجسام المادیه كلها خلقت من اصل واحد و انما الاختلاف فی كیفیات و كمیة الذرات و بذلك اختلف الاجسام والموجودات و هذا الاصل هو اصل العلوم المادیه باسرها طبیعیه و كیمیاویه و فلكیه و معدنیه و حیوانیه و نباتیه و طبیه و غیرها [3] .
فرمود اول چیزی كه خداوند آفرید و مبدأ اشیاء شد آن جسمی مادی ناچیزی بود «كه امروز از آن به جوهر فرد اجزاء صغار صلبه - جزء لا یتجزی - اثیر - اتم - الكترون و غیره» كه تمام موجودات از آن ها تركیب وجودی گرفت نهایت اختلاف آن در صور و كیفیت و كمیت ذرات به اختلاف ذرات است و روی همین اختلاف اجسام موجودات مختلف
[ صفحه 226]
الصور می گردد و می فرماید این اصل اصل علمی است كه علوم ادبی و طبیعی و فلكی و كیمائی و معدنی و حیوانی و نباتی و طبی هم از آن سرچشمه گرفته است - یعنی همانطور كه اول هر موجود مادی ذره است موضوع هر معرفت از اجسام علم است كه همه علوم از آنها منشعب می گردد.
این درس فلسفی در تقسیم علوم جهانی برای كسانی كه وارد در بحث تقسیم علم شده اند می دانند بهترین تقسیم است كه هیچ ربطی به تقسیم علوم در مكتب های جهانی از یونانی - سریانی - رومی - ایرانی و غیره ندارد و حتی ملل اروپائی هم نتوانسته اند این لطیفه را دریابند كه اول و مبداء هر موجودی ذره است و اختلاف موجودات به اختلاف ذرات است و شناسائی این ذرات است كه علوم مختلف را به وجود آورده است.
این اصلی كه امام صادق علیه السلام برای بیان اصل ذرات و مبداء موجودات بیان فرموده اتخاذ از قرآن مجید است كه می فرماید (و من كل شی ء خلقنا زوجین لعلكم تذكرون) این ذره از دو اصل مثبت و منفی تركیب یافته كه به زوجین تعبیر شده و این زوجین یكی الكترون و دیگر پروتون به اصطلاح امروزی نامیده می شود و تمام موجودات از این ذره مركب تشكیل یافته است و امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب روحی فداه در نهج البلاغه در خطبه ذعب این ذره را تشریح می فرماید به شرحی كه در اصول كافی كلینی نقل كرده است و می فرماید این نیروئی كه در ذره نهاده شده است نشانه های توحید و قدرت الهی است كه در طبیعت آن به ودیعت باز نهاده شده.
و امام رضا علیه السلام در مجلس مأمون درباره علوم مادی در تفسیر این آیه می فرماید چنانچه جدم امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود اصول علوم مادی در تفسیر این آیه كریمه بسط معلومات می دهد و آدمی را به تمام علوم طبیعی و ریاضی رهبری می كند - و مجلسی در جلد 14 بحارالانوار به نام «السماء و العالم» اخبار آن را جمع كرده است.
اخیرا علمای مصر پس از مجلسی به رسائل حیان بن جابر برخورد كرد و مكتشفین هم كه مكتب شرق در اروپا دست یافته اند تحقیقاتی كرده در این اخبار نظر بسیطی كرده اند و مخصوصا در كیمیاء و طب و داروسازی و علوم نبات و حیوان و معدن شناسی و علم فلكی - جبال - بحار و هواشناسی و جوشناسی - نیروهای غیرمرئی جوی و عوامل موجود در طبیعت و همه علوم غیردینی از این اخبار كه تقریبا همه آنها از مكتب جعفری سرچشمه گرفته
[ صفحه 227]
و نشر یافته توسعه و تجزیه و تحلیل یافت و افكار علماء و دانشمندان جلب این علوم را كرده در آن بحث و فحص و عمل شروع شد.
در این قرن اخیر علوم مختلفی كه از اسلام به اروپا رفته بود به صورت نوینی و به سبك مخصوصی به كتب عربی برگشت و از لغت عرب و لغت لاتینی باز كم و بیش به فارسی ترجمه شد و این ودیعه دوباره به دست مسلمین مرجوع شد.
[ صفحه 222]
برنامه او از این كلیات شروع شد و علوم جزئی - و شعب مختلف آن از این كلیات سرچشمه گرفت.
این تعلیمات امام صادق علیه السلام فقط از سرچشمه وحی و نور الهی و لسان وحی سیراب شده و نظری به علوم و فنون سابقه دار جهان نداشته - یعنی امام صادق در مكتب خود شروع به تدریس كتب افلاطون و ارسطو و بقراط و بطلمیوس و دیوجانس - جالینوس - سقراط و غیره نكرد بلكه به نور الهی اشعه تابناك علم و دانش را تعلیم كرد و بعد از او فلاسفه بزرگی مانند سیمون دكارت - گالیله - نیوتن - میشل و غیره در پیشگاه علمی او سر تعظیم فرود آوردند - و اقطاب علوم در قدیم و جدید در حاشیه مسند علمی این پیشوای بزرگ نشستند.
در آموزش و پرورش امام ششم اشتباهات و خطیئات و لغزشهای فلاسفه یونان و روم و ایران وجود نداشت بلكه حكما و علمای بعدی هم اشتباهات قدما را از روی تعلیمات امام صادق علیه السلام اصلاح نمودند.
امام جعفرصادق علیه السلام موجودات را از نظر تكون خودشان در خواص طبیعی به صورت طاهر و باطن موجودیت مورد بحث قرار داد و برای هر یك از آن مواد و عناصر و موالید مسائلی طرح می كرد و روی طبقه بندی و كلیات بحث می فرمود و نتیجه می گرفت كه همه در محور توحید و خداشناسی و تسبیح و تحمید و تهلیل و تقدیس حق دور می زدند - و حتی جماد و نبات و حیوان در تركیب و تجزیه و خواص و غیره در حال عبادت او اطاعت تكوینی می باشند.
علومی كه امام صادق علیه السلام موضوع بحث قرار داده بود در درجه اول فقه - و تفسیر و الهیات و علل الشرایع و احكام و توحید الهی بود و ظهور و بروز این علوم در عمل صالح و تقوی منعكس می شد و اسرار طبیعت و عجایب كون و اطوار مختلف و دسته جات و طبقات نباتات و تطورات و تكامل انواع حیوانات و تحلیل اجسام مادی و تركیب عنصری آنها و مجاری افلاك و سیارات و ثوابت و غرائب و عجائب عالم وجود و تركیب انسان و منافع اعضای او و تحولات مزاجی او و آنچه در عالم كون و فساد موجود است همه آنها را نماینده توحید و دلیل حكمت و تدبیر الهی می دانست و روی مبانی وجودی و خواص و آثار و عوامل موجودیت آنها بحث می فرمود.
این استاد شاگردانی داشت كه همه آنها علمای بزرگ و قهرمانان علم و دانش بوده و آن ها بحر ذخار دانش و بینش بودند.
[ صفحه 223]
افاضات اشراقی و علمی امام ششم یك نور روشنی بود كه دلهای زكیه را روشن می ساخت و علاوه بر علوم فوق شعب علوم ریاضی و طبیعی و الهی را نیز تعلیم می داد چنانچه ابن خلكان گوید:
«و كان من سادات اهل البیت و لقب بالصادق لصدقه فی مقالته و فضله اشهر من ان» «یذكر و له كلام فی الكیمیاء و الزجر و الفال و كان تلمیذه ابوموسی جابر بن حیان» «الصوفی الطرسوسی قد الف كتابا یشتمل علی الف ورقة تتضمن رسائل جعفرالصادق علیه السلام» «و هی خمسمائة رسالة انتهی [1] .
می گوید جعفر بن محمدصادق در صداقت لهجه و فضیلت كلام برتر و بالاتر از آن است كه تعریف و توصیف شود او بود كه علم و دانش را بسط داد فن كیمیا را آموخت علم زجر - فال از او است و ابوموسی جابر بن حیان صوفی طرسوسی شاگرد او كتابی در هزار ورق متضمن پانصد رساله در تعلیمات علمی و فنی امام صادق علیه السلام نوشته است.
این كیمیا برخلاف آنچه برخی توهم كردند تنها تبدیل فلز به طلا و نقره نیست بلكه علم تجزیه و تحلیل اجسام و تركیب نباتات است خواه معدنی - یا حیوانی باشد و كیمیا امروز به سه علم نامیده می شود «شیمی - فیزیك - مكانیك»
فرید وجدی در ذیل كلمه اقر باذین می نویسد:
«هی قانون الصید له و تركیب العلاجات علی نسب مضبوطه و قد ثبت بشهادة الافرنج» «ان العرب هم افضل من وصل فی الصید له الی الصدرة العصریه المنتظمة و هم اول من انشأت» «حوانیت خاصه سموها الصیدلیه و قد برعوا فی استكشاف النباتات و درس خصائصها» «و ساعدهم علی ذلك اتساع مملكتهم و تنوع نباتاتها لما انبعثت فیهم الروح الاسلامیه» «و نهضوا تلك النهضة المدهشه قاموا اولا بترجمه ما فیها من الكتب القدیمه و ترجم» «خالد بن یزید فی اوایل القرن الثانی كتابا فی الكیمیا عن مدرسة الاسكندریة فاخذ عنه» «هذا العلم جعفرالصادق علیه السلام توفی سنة 140 للهجره ثم تلا جابر بن حیان و غیره ختی» «صار هذا القسم حافلا بالعلماء فهو مثل سایر الفروع العلمیة الاخری و قد ثبت الان انهم» «كما كانوا اول من كون الاقر باذین العصری و الصیدلات علی الطراز المعروف الان» «كانوا اول من اكتشف حامض النتریك و حامض الازوتیك و حامض الكبریتیك و نیترات»
[ صفحه 224]
«الفضه - (حجر جهنم) و البوتاسات و اكسید الزیبق و نترات الوتاس و كبریتات الحدید» «و الكحول و البورق و روح النشادر و ملح النشادر و الماء الملكی (حامض الازوتیك مع» «حامض الكونیلیك) و كلورید الزیبق «السلیمانی» و البورق و الزرنیخ و هم الذین عرفوا» «التذویب والبلوره و الترشیح و التقطیر» [2] .
«قال السید (بل) المورخ الانسی الشهیر فی كتابه تاریخ العرب ما معناه و هو ملحض» «من كتابه طبعت فی مصر»
فرید وجدی می گوید اقرا باذین دستور دوا سازی است و علم میزان تركیب دواها و داروها است كه ملل غربی اعتراف دارند در این فن عرب تقدم داشته و دواسازی را خوب می دانسته است و اول كسی كه آسیای دواسازی و هاون سازی تهیه كرد عرب بود كه به آن صیدلیه گفتند و از نباتات برای معالجه استفاده می كردند و اول برگها یا ریشه های نباتی را می سائیدند و با اختلاط و امتزاج معین علاج دردها قرار می دادند.
چون اسلام ظهور كرد این نهضت دواسازی قوت گرفت و خالد بن یزید در اول قرن دوم از مدرسه اسكندریه كتابی آورد كه او مورد توجه جعفرصادق متوفی / 140 قرار گرفت.
نگارنده گوید در این جا فربد وجدی دو اشتباه كرده و این دو اشتباه ناشی از مراجعه به كتب غربیها است به منابع خود اسلامی مراجعه نكرده كه مرتكب این خطا شده است یكی اینكه از كتابخانه اسكندری چیزی در مدینه نیامد و دیگر آنكه وفات امام صادق علیه السلام به اتفاق سال 148 هجری است و چون فرید وجدی از كتاب بل مورخ و مستشرق فرانسوی كه او هم مانند اكثر مستشرقین اشتباهات زیاد كرده نقل قول نموده این خبط را مرتكب شده است.
بعد می گوید جابر بن حیان این علم را از جعفر گرفت و به علماء آموخت و اقر باذین عصری و صیدلات به این صورت شهرت یافت و او یعنی جابر اول كسی بود كه اكتشافاتی نمود و اسید نیتریك و اسید ازوتیك و اسید كربنیك و نیترات درژان (سنگ جهنم) و پطاس ها و اكسید زیبق و نترات پطاس ها و كبریت آهنی و سنگ سرمه و نشادر نمك نشادر اسید
[ صفحه 225]
ازوتیك با اسید كزونیك و كلورید زیبق - زرنیخ و غیره را كشف كرد و از ترشیح و تقطیر آنها تجاربی دست داد.
بدون تردید این اكتشافات داروئی از جابر انتشار یافته و بدون شك جابر از امام صادق علیه السلام گرفته و یقینا صادق آل محمد به نور وحی و الهام دریافته از كتب دیگری نیاموخته است - زیرا خالد بن یزید از شاگردان امام سجاد علیه السلام بود او علم كیمیا را به خالد آموخت كتب اسكندری كه سوخته بود و راهی به مدینه نداشت و امام محمدباقر علیه السلام بود این علوم را آموخت و امام صادق علیه السلام آن را توسعه داد و بسیاری از گل ها و نباتات و مواد نباتی و حیوانی را با خواص آن تعلیم فرمود گل زنبق - پیه شتر - تمر هندی - خیار چنبر - سناء مكی - كافور - بادام كوهی - قرنفل - اقسام گلها - برگهای رنگی كه از آنها رنگ می ساختند - عسل - عرق گلها - مانند كاسنی - شربت گل و غیره كه اكثر آنها از تعلیمات امام صادق علیه السلام مكشوف شده است و امروز هم هزاران نبات و میوه های جنگلی و صحرائی هست كه بشر نمی شناسد و چه بسا كه دوای دردهای درمان كنونی باشد.
در تأیید علوم فلكی امام صادق علیه السلام اخبار فراوانی هست یكی از آنها را كه منشأ تمام علوم و مبدأ تكون موجودات است نقل می كنم.
راویه نام یكی از اصحاب و شاگردان امام صادق علیه السلام است از آن حضرت می پرسد اول ما خلق الله چیست؟ آن چیزی كه خداوند از آن همه چیز را آفریده است چیست؟
امام صادق علیه السلام می فرماید:
ان اول ما خلق الله الشی ء الذی خلق منه الاشیاء فبین بوضوح ان الاجسام المادیه كلها خلقت من اصل واحد و انما الاختلاف فی كیفیات و كمیة الذرات و بذلك اختلف الاجسام والموجودات و هذا الاصل هو اصل العلوم المادیه باسرها طبیعیه و كیمیاویه و فلكیه و معدنیه و حیوانیه و نباتیه و طبیه و غیرها [3] .
فرمود اول چیزی كه خداوند آفرید و مبدأ اشیاء شد آن جسمی مادی ناچیزی بود «كه امروز از آن به جوهر فرد اجزاء صغار صلبه - جزء لا یتجزی - اثیر - اتم - الكترون و غیره» كه تمام موجودات از آن ها تركیب وجودی گرفت نهایت اختلاف آن در صور و كیفیت و كمیت ذرات به اختلاف ذرات است و روی همین اختلاف اجسام موجودات مختلف
[ صفحه 226]
الصور می گردد و می فرماید این اصل اصل علمی است كه علوم ادبی و طبیعی و فلكی و كیمائی و معدنی و حیوانی و نباتی و طبی هم از آن سرچشمه گرفته است - یعنی همانطور كه اول هر موجود مادی ذره است موضوع هر معرفت از اجسام علم است كه همه علوم از آنها منشعب می گردد.
این درس فلسفی در تقسیم علوم جهانی برای كسانی كه وارد در بحث تقسیم علم شده اند می دانند بهترین تقسیم است كه هیچ ربطی به تقسیم علوم در مكتب های جهانی از یونانی - سریانی - رومی - ایرانی و غیره ندارد و حتی ملل اروپائی هم نتوانسته اند این لطیفه را دریابند كه اول و مبداء هر موجودی ذره است و اختلاف موجودات به اختلاف ذرات است و شناسائی این ذرات است كه علوم مختلف را به وجود آورده است.
این اصلی كه امام صادق علیه السلام برای بیان اصل ذرات و مبداء موجودات بیان فرموده اتخاذ از قرآن مجید است كه می فرماید (و من كل شی ء خلقنا زوجین لعلكم تذكرون) این ذره از دو اصل مثبت و منفی تركیب یافته كه به زوجین تعبیر شده و این زوجین یكی الكترون و دیگر پروتون به اصطلاح امروزی نامیده می شود و تمام موجودات از این ذره مركب تشكیل یافته است و امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب روحی فداه در نهج البلاغه در خطبه ذعب این ذره را تشریح می فرماید به شرحی كه در اصول كافی كلینی نقل كرده است و می فرماید این نیروئی كه در ذره نهاده شده است نشانه های توحید و قدرت الهی است كه در طبیعت آن به ودیعت باز نهاده شده.
و امام رضا علیه السلام در مجلس مأمون درباره علوم مادی در تفسیر این آیه می فرماید چنانچه جدم امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود اصول علوم مادی در تفسیر این آیه كریمه بسط معلومات می دهد و آدمی را به تمام علوم طبیعی و ریاضی رهبری می كند - و مجلسی در جلد 14 بحارالانوار به نام «السماء و العالم» اخبار آن را جمع كرده است.
اخیرا علمای مصر پس از مجلسی به رسائل حیان بن جابر برخورد كرد و مكتشفین هم كه مكتب شرق در اروپا دست یافته اند تحقیقاتی كرده در این اخبار نظر بسیطی كرده اند و مخصوصا در كیمیاء و طب و داروسازی و علوم نبات و حیوان و معدن شناسی و علم فلكی - جبال - بحار و هواشناسی و جوشناسی - نیروهای غیرمرئی جوی و عوامل موجود در طبیعت و همه علوم غیردینی از این اخبار كه تقریبا همه آنها از مكتب جعفری سرچشمه گرفته
[ صفحه 227]
و نشر یافته توسعه و تجزیه و تحلیل یافت و افكار علماء و دانشمندان جلب این علوم را كرده در آن بحث و فحص و عمل شروع شد.
در این قرن اخیر علوم مختلفی كه از اسلام به اروپا رفته بود به صورت نوینی و به سبك مخصوصی به كتب عربی برگشت و از لغت عرب و لغت لاتینی باز كم و بیش به فارسی ترجمه شد و این ودیعه دوباره به دست مسلمین مرجوع شد.
[1] ابن خلكان در وفيات الاعيان ص 130 چاپ مصر در ترجمه ع.
[2] دائرة المعارف فريد وجدي ص 432 ج 1.
[3] بحارالانوار علامه مجلسي اول كتاب السماء و العالم به نقل اشعة من حيات الصادق ص 26.